પૂજારી
ગરનાળાની દીવાલ ઠંડી વેદી.
ઉપર ઉભડક બેસી
સમયાહુતી આપે પૂજારી.
બસ મોડી પડી હશે?
ભાણામાં પૂરણપોળી ફળશે?
વિચારોમાં ગરકે પૂજારી.
ભીનો ખડબચડ પથ્થર અડતાં
ફડકેલાં આંડ સંકોચી,
મડદાંના હાથની ભાગ્યરેષા અનુસરતા,
દ્રષ્ટિમર્યાદા પરે વમળાતા,
પેચદાર રસ્તાને ઝાંકવા
તડકામાં ડોકું કાઢે પૂજારી.
સૂરજ ખોળે ધરે એનું મસ્તક,
ગામના હજામની હેળથી
ટપારે એનાં ગાલ.
એની જીભ પર મમળતો
આમથી તેમ રઝળતો સોપારો
છે એક મંત્ર
જે એકાએક સિદ્ધ થાય.
એની મનોકામના સમી બસ હવે
હાંસિયે મૂકેલું ટપકું બની જાય.
એની અલસ ચપકલી નજર હેઠળ
એનાં નાક પર થયેલા મસા માફક
એ ધીમે ધીમે ફેલાય.
ખખડધજ બસ એને વટાવે
ખાડામાં ખાબકે ધડામ…
બામણના ડોળા ભૂરાય.
સ્ટેશનની પરિક્રમા કરી
ધીમા મિયાંમણાં કાઢતી
હવે એ ઊભે પૂજારી સમક્ષ.
મુખ પર મીંદડીયું સ્મિત.
ભીંસલ જડબે
જીવતો જાત્રી, રેડી ટુ ઈટ.
The Priest
An offering of heel and haunch
on the cold altar of the culvert wall
the priest waits.
Is the bus a little late?
The priest wonders.
Will there be a puranpoli in his plate?
With a quick intake of testicles
at the touch of the rough cut, dew drenched stone
he turns his head in the sun
to look at, the long road winding out of sight
with the evenlessness
of the fortune line on a dead man’s palm.
The sun takes up the priest’s head
and pats his cheek
familiarly like the village barber.
The bit of betel nut
turning over and over on his tongue
is a mantra.
It works.
The bus is no more just a thought in his head.
It’s now a dot in the distance
and under his lazy lizard stare
it begins to grow
slowly like a wart upon his nose.
With a thud and a bump
the bus takes a pothole as it rattles past the priest
and paints his eyeballs blue.
The bus goes round in a circle.
Stops inside the bus station and stands
purring softly in front of the priest.
A catgrin on its face
and a live, ready to eat pilgrim
held between its teeth.
ખંડેર
મારુતિનાં માથે પડી છે છત.
લાગતું નથી કોઈને હોય પત.
ખુદ મારુતિનેય નહીં. કદાચ,
એમને આવું જ મંદિર મનપસંદ છે.
એનાં ગલુડિયાં લઈ રખડતી
કાબરી કૂતરીને આખરે મળી
આ ખંડેરની ઓથડી. કદાચ,
એને પણ આવું જ મંદિર પસંદ છે.
તૂટેલી લાદીઓનો ધરાર કાટમાળ, એ
મુખ્ય દ્વારની પેલે પાર, કૂતરી કરે ખબરદાર.
એની પરિમિતિમાં સીમિત ગલુડિયાં લોટપોટ.
કદાચ, એમને પણ આવું જ મંદિર પસંદ છે.
પેલા કાળાકાનાળાએ તો હદ કરી.
એનાં પગતળે તખતી સ્હેજ ઉછળી
કે પેલા છાણીયા વંદાના
પેટમાં પડી ફાળ, કાળઝાળ,
ને એ તો જાય દોડ્યો, રણછોડ્યો.
ફૂટેલી દાનપેટી, એનું સુરક્ષા કવચ.
મહાકાય મોભની ઓશિંગણ, એને તો રહ્યે જ છૂટકો.
બાપડીને ક્યારેય મળ્યો જ નહિ છટકવાનો મોકો.
પૂજન અર્ચન માટે ખચિત અનુચિત
પણ મંદિર કરતાં લગીરે ઓછું નથી આ મંદિર.
Heart of Ruin
The roof comes down on Maruti’s head.
Nobody seems to mind.
Least of all Maruti himself
May be he likes a temple better this way.
A mongrel bitch has found a place
for herself and her puppies
in the heart of the ruin.
May be she likes a temple better this way.
The bitch looks at you guardedly
Past a doorway cluttered with broken tiles.
The pariah puppies tumble over her.
May be they like a temple better this way.
The black eared puppy has gone a little too far.
A tile clicks under its foot.
It’s enough to strike terror in the heart
of a dung beetle
and send him running for cover
to the safety of the broken collection box
that never did get a chance to get out
from under the crushing weight of the roof beam.
No more a place of worship this place
is nothing less than the house of god.
ચૈતન્ય
બહુ થયું હવે
પથ્થરને ઉદ્દેશી ચૈતન્ય બોલ્યા
પથ્થરની ભાષામાં
લૂછી નાંખ આ લાલી લિપસ્ટિક
લપેડા સ્હેજે શોભતાં નથી તને ટુ હેવી
અને એક સાદા સરળ પથ્થર
બની રહેવામાં શરમ વળી કેવી
ફૂલ તો હું ત્યારે પણ લાવીશ
ઝેંડુનાં ફૂલ તારે માટે
તારા ફેવરિટ ખરું કે નહીં
અને મારા પણ
Chaitanya
come off it
said chaitanya to a stone
in stone language
wipe the red paint off your face
I don’t think the colour suits you
I mean what’s wrong
With being just a plain stone
I’ll still bring you flowers
you like the flowers of zendu
don’t you
I like them too
બટુક દેરી
બટુક દેરી એનાં દેવને અંધારામાં રાખે.
તમે પૂજારીને બાકસ આપો.
વારાફરતી બધા દેવ ઉજાગર થાય.
ચમકીલું પિત્તળ. દમકીલો પથ્થર. નિર્વિકાર.
દીવાસળીની જીવનરેષા
પુનર્જીવિત કરે પળવાર
એકેએક હાવભાવ, ભંગિમા
પ્રગટ થાય, ફરી ખોવાય.
પેલા કયા દેવ, તમે પૂછો.
દેવી અષ્ટભુજા, પૂજારી હરખાય.
શંકાશીલ દીવાસળી ખોંખારો ખાય.
તમે ગણો અને ગણગણો
પણ હાથ તો છે પૂરા અઢાર.
જે હોય તે, પૂજારી માટે તો એ સાક્ષાત અષ્ટભુજા માત.
તમે નીકળી આવો બહાર, સળગાવો ચારમિનાર
વીસ ફુટિયા કાચબાની પીઠ પર ટેણીયા રમે ધરાર
A Low Temple
A low temple keeps its gods in the dark.
You lend a matchbox to the priest.
One by one the gods come to light.
Amused bronze. Smiling stone. Unsurprised.
For a moment the length of a matchstick
gesture after gesture revives and dies.
Stance after lost stance is found
and lost again.
Who was that, you ask.
The eight-arm goddess, the priest replies.
A sceptic match coughs.
You can count.
But she has eighteen, you protest.
All the same she is still an eight-arm goddess to the priest.
You come out in the sun and light a charminar.
Children play on the back of the twenty-foot tortoise..
ઉઝરડો
ઈશ્વર અને પથ્થર
વચ્ચે ભેદરેખા
જો હોય કોઈ
તો પણ જેજુરીમાં તો
સાવ આછી, મારા ભાઈ.
પ્રત્યેક પથ્થર અહીં
દેવ કે એનો પિતરાઈ.
અહીં દેવ સિવાય
કોઈ પાક થાય નહીં
અને બારે મહિના
બંજર જમીન ને
પથરાળ પ્રદેશમાં
દોહ્યલાં દેવ લણાય અહીં.
પેલી રાક્ષસી શિલા
જાણે બેડરૂમ ઈન અ વિલા
શિલાભૂત પત્ની છે ખંડોબાની
ને એના પર પડેલી ફાટ
ગુસ્સામાં એકવાર
પતિએ એના પર વીંઝેલી
તલવારનો દૂઝતો ઘા
ખણો પથ્થર
ને ઉછળે કથા
A Scratch
what is god
and what is stone
the dividing line
if it exists
is very thin
at Jejuri
and every other stone
is god or his cousin
there is no crop
other than god
and god is harvested here
around the year
and round the clock
out of the bad earth
and the hard rock
that giant hunk of rock
the size of a bedroom
is Khandoba’s wife turned to stone
the crack that runs right across
is the scar from his broadsword
he struck her down with
once in a fit of rage
scratch a rock
and a legend springs
યશવંત રાવ
કોઈ દેવની શોધમાં છો આપ?
મારા ધ્યાનમાં છે એક.
નામ એનું યશવંત રાવ.
હી ઈઝ વન ઑફ ધ બેસ્ટ
પાછા જેજુરી જાવ તો મળજો એને.
નામ એનું, લખી લો, યશવંત રાવ.
એ દ્વયમ દરજાનો દેવ, એ વાત સાચી,
એનો વાસ પણ મુખ્ય મંદિરની બહાર.
કમ્પાઉન્ડ વૉલથીએ આગળ છેક.
એક નજરે તો લાગે
ફેરિયા, કોઢિયામાંનો એક.
વદનં મધુરં, વસનં મધુરંવાળા દેવ
પણ ખરા, મારી જાણમાં.
તમારા હેમ ખાતર, કુશળક્ષેમ ખાતર
દિવ્ય સાક્ષાત્કાર કરાવતા દેવ.
અંગારની સેજ પર લોટાવતા દેવ .
તમારી જોરૂની કૂખ ભરતા દેવ.
તમારા વેરીને મેખ મારતા દેવ.
આર્ટ ઓફ લિવિંગ શીખવતા દેવ.
જર દ્વિગુણી, અસ્ક્યામત ત્રિગુણી કરતા
વૅલ્થ મૅનેજર, ઇન્વેસ્ટમેન્ટ બેંકર દેવ.
તમે માઈલો ટાંગા રગડો,
બાધા મૂકવા પેટ ઘસડો
ત્યારે મૂછમાં મરકતા દેવ.
ને ચડાવામાં ના હોય સોનાનો હાર
તો તો માર્યા ઠાર, ભૂંડા શ્રાપ આપતા દેવ.
એ બધા હોઈ શકે અઠંગ ઑન્ટ્રપ્રનર
પણ મારા ટેસ મુજબ એ સૌ
ક્યાંતો સરેરાશ, ક્યાંતો સાવ બકવાસ.
યશવંત રાવ,
બેસાલ્ટનો ઢગલો,
ટપાલપેટી પેઠે લળકતો,
પ્રોટોપ્લાઝમની મોરછાઈ
કે દીવાલ પર મારેલી
બાદશાહી લાવાપાઇ,
ન એને હાથ, ન તો પગ
માથુંય ગાયબ, બસ ધડ.
યશવંત રાવ.
એક મળવા જેવો દેવ.
આપનું એકાદ અંગ ઓછું હશે,
તો યશવંત રાવ તમને હાથ દેશે
ને ફરી એકવાર પગભર કરશે.
યશવંત રાવ
કોઈ ચમત્કારી બાબા નથી.
એની ફૂંકથી નહીં ફરે તમારું કપાળ,
રાતોરાત તમે નહીં બનો ભૂપાળ.
સ્વર્ગની ફ્લાઈટમાં પ્રેફર્ડ સીટનું પણ ઠનઠન ગોપાળ.
પણ હાડકાં ભાંગ્યા હોય કોઈનાં
તો યશવંત રાવ એનો રામબાણ ઉપચાર.
શરીર તમારું સળંગસૂત્ર થશે, એની ગૅરંટી,
ને આત્મા તો એની મેતે એનું ફોડશે, તા’રે શું વળી.
યશવંત રાવ એટલે…
એક જાતનો હાડવૈદ્ય.
ફર્ક એટલો કે
એ તમને સમજી શકશે સાંગોપાંગ,
કેમ કે એ ખુદ છે નિરંકાર, નિરંગ, નિરુપાંગ.
Yeshwant Rao
Are you looking for a god?
I know a good one?
his name is Yeshwant Rao
and he’s one of the best
Look him up
when you are in Jejuri next.
Of course, he is only a second class god
and his place is just outside the main temple.
Outside even of the outer wall.
As if he belonged
Among the tradesmen and the lepers.
I’ve known gods
prettier faced
or straighter laced
Gods who soak you for your gold
Gods who soak you for your soul
Gods who make you walk
on a bed of burning coal.
Gods who put a child inside your wife.
Or a knife inside your enemy.
Gods who tell you how to live your life,
double your money
or triple your land holdings.
Gods who can barely suppress a smile
as you crawl a mile for them.
Gods who will see you drown
if you don’t buy them a new crown
And although I’m sure they’re all to be praised
they are either too symmetrical
or too theatrical for my taste.
Yeshwant Rao
mass of basalt
bright as any post box
the shape of protoplasm
or a king size lava pie
thrown against the wall
without an arm, a leg
or even a single head.
Yeshwant Rao
He’s the god you’ve got to meet.
If you’re short of a limb
Yeshwant Rao will lend you a hand
and get you back on your feet.
Yeshwant Rao
does nothing spectacular.
He doesn’t promise you the earth
or book your seat on the next rocket to heaven.
But if any bones are broken
you know he’ll mend them.
He’ll make you whole in your body
and hope your spirit will look after itself.
He is merely a kind of bone setter,
the only thing is
he happens to understand you a little better.
