F.M. Shahajinde is a poet who lives in Sastur, a village in Osmanabad district of Maharashtra. He was born there, in 1946, in a family of a low-ranked Muslim jati. When he was two years old, his father was murdered in communal violence. Despite social and economic obstacles, he completed school and college education, obtained a masters degree in Marathi, and secured a job as a lecturer in a small-town college. Inspired by Dalit Marathi literature, and the writings of Phule and Ambedkar, he started writing poetry in the early 1970s. His first two books of poetry, self-published in 1979 and 1986, received state literary prizes; and some of his poems are included in the Marathi syllabi of some universities and secondary school boards.
Shahajinde describes his poetry as a sincere attempt to represent his experiences and emotions, as a person witnessing the denigration of democratic values which he cherishes. Like much of Dalit Marathi poetry, his poems are marked by candour that is striking within the frame of Marathi literature; but this effect is difficult to re-create in English.
No clothes on the body (1979)
Grabbing diversity by the scruff of the neck
twirling the head of unity
greedy
confused
wild
a multitudinous, maddened, dreamy herd
each one carrying an invisible, one-stringed instrument
with Himalayan honesty
sagging with the sacredness of all the holy places
roaring that the cream called Hindustan is ours
was moving towards me
Bewildered
aghast
dazzled
by this Indian Ocean torrent
I cleared out communism from my throat
started sweating patriotism!
wiped my face with the handkerchief of progressiveness
adjusted my clothes of secularism
and with head bent started walking behind that procession
One or two one-stringed instruments of that caravan lagged behind –
whether they were tired or they had been dragged against their wishes, who knows!
But I was happy! As I had some company
I started walking with them
They looked at me questioningly
I gave a smile of non-violence and said,
“I don’t have any one-stringed instrument!”
“Who are you?”
“Me? I am an insignificant resident of this representative State”
We’ll talk later, the one-stringed instruments said and moved ahead
And I entered the cultured city enriched by tradition!
Roaming around its lanes and by-lanes
I saw a temple of Basaveshwar1
Glittering in the formless light of the goddess of electricity
resplendent in the middle of its hall was a
large, highly decorated elephant-god with ash-smeared forehead!
With piercing eyes I asked:
“Do you recognise me or not?
Dasrao Guruji used to sing hymns for you so sweetly!”
He deliberately avoided recognising me
Let it be! If he does not recognise me so be it!
After all a god is a god!
By then someone had shoved some prasad into my palms
Putting it into my mouth and swallowing sheepishness, I stepped out
So I came to M. Gandhi chowk
There I saw a school, so I stepped in
There was a dome
Within it a throne
On it, in the form of Tukaram
Playing cymbals, Ganpatibappa was engrossed in a bhajan
Without causing disturbance, I said Ram-Ram and stepped out
Wandering around, arrived in a lane
Where Ganpati was seated, wearing the sacred thread of some mandal
Lying nearby was a sack of gulal
Arre, this is the same red powder
That is smeared in my village on all after the flag-hoisting!
When the prasad was being distributed
I remembered the gulal-smeared Arya Samaji lecturer
Who had refused to garland a statue of Ambedkar
By then I had scrutinised closely
for some sign of a national stream
After the coils of many memories had been untangled
I decided that each should take his own one-stringed instrument
and head for his own herd!
The mullah was issuing the call to prayer
I went home and hung the clothes of secularism on a peg
Washed myself and started walking towards the masjid
Till then I had made the pretence of praying three-four times
was going to do the same now…
When half-way down the road I realised…
I have no clothes on my body.
Arre, what is this?
I am where I was before!
By now the mullah would have finished namaz
All the worshippers would be busy pouring ridicule on the ‘other’ people
If something should happen on the auspicious occasion of Anant Chaturdarshi2
What would I do?
Looking up casually at the sky
I saw that from Hastinapur’s temple-towers
minarets
and columns
Total Revolution was pouring down
like Bhagirath’s Ganga!
Should it come flowing this way
I should nicely wash my just hung clothes of secularism
But till then
what is wrong in resting against the torso of a python
and sleeping like Kumbhakarna?
Drought: 1972-73
Dog-tired the fields lie barren
unclothed
A dusty naked black road
heads somewhere
holding on to rubble
Nowhere in sight
is there soil without hoof marks of cattle
The sun hammers everywhere
relentlessly, stinging
All kin are seeking work to fill the pit in the stomach
No birds are singing
All trees are dead
Nature too has initiated gross misappropriation
Like Indians!
Exams, copying, poverty, degrees, influence, job –
nothing matters!
On a fetid matter like singing of the Vande Mataram
the national flag is burnt like a piece of cloth
Everyone is drought-struck
and my dead mind potters around with the Constitution
The hopes and desires harboured before Independence –
are they shared by all
or am I the one without any kin?
Pledge (1991)
Their prosperity and welfare
lies in my welfare
That is why, taking an oath on all the scriptures
I take a deep pledge:
With loyalty to my country and countrymen
I will once in a while bruise humiliated reservation-beneficiaries
and even if riots are not taking place
I will flatter those who are puffed up with pride for causing riots
because India is my country
all Indians are my brothers
and I have a right to love my country
That is why, I am proud of whatever rich and diverse traditions that exist
in my country
So, to ensure that all traditions are armed
I will always attempt to rake up some aggression
How is it that some people do not at all understand that India is our country
and all Indians are my brothers?
I will respect my parents, teachers and elders
and be courteous to all
considering all to be contemptible
will even establish close relations with a few poor families
Let anything happen to the country, in whichever manner
all Indians are my brothers
and only I love my country!
Prayers (1996)
The sequence of birth and death rolls every day
yet the campaign for the seat of power is intense
By hating some others, some discipline-loving people here
have proclaimed themselves patriots long back
When the country was divided
these patriots did not even uproot their crotch-hair to tie four bundles
These people also pretend to heap praise
on the very Mahatma they killed
The very people who howled that Babasaheb deserted the country when he converted
have taken out Equality processions
Cheating in business is common here
but the value of intellectual cheating is also on the rise
The very people who flung mud and abuse on Phule
are today his palanquin bearers
The very culture-protectors who attacked bhakti saints
are avoiding Dehu3 and calling Alandi4. the city of God
Even as this history is fresh
the descendants of Rajashri5 are being sold on a seat of power
People who mouth stuff like culture, tradition, national stream, and nationalism
are busy making caste calculations
With all gods including Shri Ram as witness
democracy is being defiled with fervent prayers
Practice (2014)
Reading between the lines of news reports
I become shell-shocked
Now what will happen to us, how?
I get disturbed by this question, become restless, writhe in agony
get tired, very tired by despair
Then for many days I don’t talk to myself
keep staring like a widow without vermilion on her forehead
till I can forget the news reports I came to know
But though this happens often
a wound rankles always on one’s identity like a boil
I have no medical options to treat it
Is goodwill something to be obtained through effort?
Instead, you may openly resurrect slavery in an ultra-modern form
through a constitutional amendment!
In any case, in privatised—bountiful—globalisation
where does man enjoy the status of man?
That’s why I have started
practising to walk on my hands!
am practicing to walk with my feet and hands!
They say the world has become a village
and if one has to live in the village
I have to do such practice
Because I am the true descendant
of rural Indian slavery
fed up with discrimination I became a Muslim
That’s why I am practicing to walk on my hands!
Identity (2014)
I am aware that
in this sham age of hiding one’s jati
being Dalit brings no glory
But though I am a Dalit in all ways
Dalits don’t consider me a Dalit
Why don’t Dalits take notice of me though I am a Dalit?
Perhaps they do not want to unnecessarily add a partaker
But that explanation may not be true
Because even when a dog turns up while one is having a meal, one throws at it at least a piece of food
So the reason could be that
over most great leaders of Bharat
respective jatis have proclaimed their monopoly
Intermittently this is established
by the conduct of respective jatis
That is why today when, without effort,
Phule, Gandhi and others of no use whatsoever fall to my lot
making sure that no one will overhear
I cheer them silently
When I am tired after cheering
I become self-satisfied and indolent
and like barren clouds melting in the sky
I become permanently unnoticed
and again struggle to ensure
that I have some identity
Idea (2014)
On the strength of a seduced majority you casteist, superior-by-birth people
call me landya6 to tease me
And your womenfolk curse us as
circumcised pestles without handles
I find this sexually symbolic language of the self-styledly tolerant
extremely violent
and I am frightened out of my wits
If you feel happy
when my confidence is so destroyed
then we will have to change the very definition of culturedness
If you are angered by
me talking like this from the dimension of equality
are you human at all?
You are wallowing in power, wealth, prestige
If you want you can annihilate me in a jiffy
That is as clear as sunlight
But how you can erase
the idea of this poem?
The original Marathi poems
अंगावर कसलेच कपडे नाहीत
विविधतेच्या गचोट्याला धरुन
एकतेची मुंडी पिरगाळीत
हपापलेले
गोंधळलेले
चवताळलेले
पिसाळलेले असंख्य स्वप्नमय तांडे
आपापले अदृश्य तुणतुणे घेऊन
हिमालयाएवढ्या प्रामाणिकतेने
सर्व धामांच्या पावित्र्याने ओथंबून
हिंदुस्तानची मलई ती आहे आमची अशी गर्जत गर्जत
माझ्याकडे सरकत होते
या हिंदी महासागराच्या लोंढ्याने
भांबावलो
चक्रावलो
दिपून गेलो
तेंव्हा मला साम्यवादी खोकला आला
राष्ट्रीयत्वाचा घाम फुटला !
मग पुरोगामी हातरुमाल तोंडावर फिरवला
अन धर्मनिरपेक्षतेचे कपडे ठाकठीक करून खालमानेने
मी त्या दिंड्यामागून चालू लागलो
तर त्या काफिल्यातील एक दोन तुणतुणे मागे रेंगाळले
थकले होते की जबरीने दाखल झाले होते कुणास ठाऊक !
बरे झाले ! सोबत मिळाली, म्हणून
मी त्यांच्या बरोबर चालू लागलो
तसें त्यांचे चेहरे प्रश्नात्मक झाले
अहिंसक हसरा चेहरा ठेवत म्हटले
‘माझ्याकडे कुठलेच तुणतुणे नाही!’
‘तुम्ही कोण ?’
‘मी होय ?’
मी या प्रतीनिधीशाहीतील एक नाचिज रहिवाशी आहे
आपण नंतर बोलू म्हणून तस तुणतुणे सटकले,
तेव्हा मी परंपरेने समृद्ध अशा सांस्कृतिक नगरीत प्रवेश केला होता !
गल्लीबोळातून हिंडताना एका चौकात
विद्युतदेवीच्या निराकारी प्रकाशात झगमगत
एक बसवेश्वराचे मंदिर होतं
त्याच्या दालनात मधोमध विराजमान झालेले होते
आरासीसह विभूत लावलेले वक्रतुंड महाकाय !
तेव्हा डोळ्यात डोळे रोवून विचारलं –
ओळखलंस की नाही मला ?
शाळेत असताना तुझ्या आरतीला येत होतो !
दास गुरुजींचा काय गोड गळा होता !
तरीही त्याने ओळख देण्याचं हेतुपुरस्सर टाळलं
जाऊ द्या ! नाही तर नाही !
शेवटी देव तो देव !
तो पर्यंत हातात कुणी तरी प्रसाद कोंबला होता
तो तोंडात टाकून खाजीलपणा घालवत बाहेर पडलो
तर म. गांधी चौक आला
तिथे एक शाळा दिसली म्हणून आत गेलो
एक घुमट होतं
घुमटात आसन होतं
आसनावर तुकारामाचे रूप घेऊन
चिपळ्या वाजवत गणपती बप्पा भजनात दंग झालेले
डिस्टर्ब न करता फक्त राम राम ठोकून बाहेर पडलो
भटकत भटकत एका गल्लीत आलो
तर कुठल्यातरी मंडळाचा जाणवं घातलेला गणपती बसला होता
शेजारी गुलालाची पोटी लवंडली होती
अरे ! हा तर तोच गुलाल आहे
तो ध्वजारोहणानंतर आपल्याकडे सर्वांना लावतात
प्रसाद वाटताना गुलाल लावलेला आर्यसमाजी
प्राध्यापक मित्र आठवला
त्याने आंबेडकरांच्या पुतळ्याला हार घालायचं नाकारलं होतं
तेव्हा मी आसपास निरखून पाहिलं होतं की,
कुठे राष्ट्रीय प्रवाह वगैरे दिसतो की काय म्हणून
अशा अनेक आठवणींची भेंडोळी उकलवून संपली
नि मग मी ठरवलं की आपापलं तुणतुण घेऊन
आपापल्या कळपात जायचं !
तेव्हा, मुल्ला, ईशाँ नमाजची अजाँ देत होता
घरी येऊन धर्मनिरपेक्षतेचे कपडे खुंटीला टांगले
ताहरत घेतली नि मशिदीच्या दिशेने चालू लागलो
आतापर्यंत चारदोन सूर्यावर प्रार्थनेचं ढोंग केलं होतं
तसचं आताही करणार होतो तर, –
अर्ध्या वाटेतच लक्षात आलं की –
आपल्या अंगावर कसलेच कपडे नाहीत
अरे! हे काय?
आपण पूर्वी जिथं उभे होतो तिथेच आहोत !
एव्हाना ईशाँची नमाज संपली असेल
झाडून सगळे जण टिंगलीची गरळ ओकत असतील
अनंत चातुर्दशीच्या शुभमुहूर्ती काही घडलं तर –
अशात मी जाऊन तरी काय करणार ?
सहज आकाशात पहिलं तर
हस्तिनापूरच्या शिखरावरून
मिनारामिनारावरून
स्तंभास्तंभावरून
संपूर्ण क्रांती धो-धो करीत कोसळत होती
भागीरथाच्या गंगेसारखी !
वहात वहात इकडे आलीच तर
आताच खुंटीला टांगलेले
मस्तपैकी धुवून घेऊ
पण तोपर्यन्त ,
अजगराच्या धडाला डोकं टेकवून
कुंभकर्णासारखं झोपायला काय हरकत आहे ?
दुष्काळ : ७२/७३
तरसून तरसून रानं निपचित पडलीयीत
विवस्र होऊन
काळीशार धुराळलेली नग्न सडक तीतून जातेय कुठेतरी
सावरत गुट्टीला
रानाची कुठलीच माती नजरभेटीत येत नाही
जनावरांच्या पदमुद्रेवाचून
नुस्तं ऊनच ऊन पसरलंय वरखाली अपरंपार डागण्या देत
सगळीच नाती आहेत कामाच्या शोधात
पोटाच्या खळगीखातर
कुठलाच पक्षी कसलेच गीत गात नाहीय
सगळीच झाडं वठलेली
निसर्गानंही सुरु केली भयंकर अफरातफर
भारतीयांसारखी !
परीक्षा, कॉपी, गरीबी, पदवी, वशिला, नोकरी
कशातच दम नाही !
वंदेमातरम् विरोधी पुळचट भूमिकेसारखं
राष्ट्रध्वज जाळला जातो फडकं करून
सगळीच दुष्काळलेली
माझं वठलेले मन चिडवीत बसतं राज्यघटनेवर
स्वातंत्र्यपूर्व आशा आकांक्षांना
आपलीच आहेत सगळी की,
मीच कुणाच नाही
प्रतिज्ञा
त्यांची समृद्धी आणि त्यांचे कल्याण
माझ्या कल्याणातच सामावले आहे
म्हणून मि सर्व धर्मग्रंथांची शपथ घेऊन
आत्मयापूर्वक प्रतिज्ञा करतो की,
माझा देश आणि माझे देशबांधव यांच्याशी निष्ठा राखून
अधूनमधून शेफारलेल्या सरकारी जावयांना ठेचत जाईन
घडत नसल्या तरी दंगली घडवून माजलेल्यांना पाक करीत जाईन
कारण भारत माझा देश आहे
सारे भारतीय माझे बांधव आहेत
माझ्या देशावर मला प्रेम करण्याचा अधिकार आहे
यासाठीच माझ्या देशातल्या समृद्ध आणि विविधतेने नटलेल्या
त्या कुठल्या परंपरा आहेत त्यांचा मला गर्व आहे
त्या परंपरांचा पाईक होण्याची पात्रता अंगी यावी म्हणून
नेहमीच कुठल्यातरी कुरापती काढून प्रयत्नशील राहीन
काहींना काहीच कसे कळत नाही की भरत माझा देश आहे
सारे हिंदुस्थानी माझे बांधू आहेत.
मी माझ्या पालकांचा, गुरुजनांचा आणि वडीलधा-याचा
मान ठेवीन आणि प्रत्येकाशी सौजन्याने वागेन
सर्वांना तुच्छ समजून.
काही काही गरीब कुटुंबांशी प्रेमळ लागटही करेन.
देशाचे काहीही होवो
सारे भारतीय माझे बांधव आहेत
माझ्या देशावर फक्त माझेच प्रेम आहे !
पूजा
जन्म-मृत्यूचा क्रम तर रोजचाच चालू आहे
तरीही खुर्चीवर स्वारी इथे जोरात सुरु आहे
काहीचा द्वेष करून इथे काही शिस्तप्रिय लोक
कधीचेच स्वत:ला राष्ट्रवादी म्हणू लागलेत
दोन तुकडे होताना इथे या राष्ट्रप्रेमींनी
कुणाचेच उपसून चार भारे बांधलेले नाहीत
ज्या महात्माचा या लोकांनी इथे खून केला
त्याचाच उदो उदो करणा-यांनीच समतेची दिंडी काढली आहे
व्यावहारिक बेईमानी तर इथे नेहमीचीच आहे
बौद्धिक बेईमानीचा भावही इथे तेजीत आहे
फुल्यांवर चिखलफेक करून गरळ ओकणारेच
आज त्यांच्या पालखीचे खांदेकरी होताहेत
इथल्या संत माऊलीला ठोकणारे संस्कृती – रक्षक
आज देहू टाळून आळंदीला ईश्वरनगरी करताहेत
आजचा हा इतिहास ताजा असला तरीही इथे
राजर्षीचे वारसदार एका पदावर विकले जात आहेत.
संस्कृती, परंपरा, राष्ट्रीय प्रवाह, राष्ट्रवाद वगैरे
जिभेवर घोळवणारे लोक जातवार गणित मांडताहेत
श्रीरामासह सर्वच देवतांना इथे साक्षी ठेवून
लोकशाहीची विटंबन- पूजा उत्साहात चालू आहे
सराव
बातम्यांखालच्या बातम्या जानवताच
मी हबकून जातो
आता आपलं काय होणार, कसं होणार ?
या प्रश्नाने मी अस्वस्थ होतो, तळमळतो, तडफडतो
निराशेने थकून थकून जातो
मग बरेच दिवस मीच मला बोलत नाही
पांढऱ्या कपाळाच्या विधवेसारखा पाहात राहतो
जाणवलेल्या बातम्यांचा विसर पडेपर्यंत
अधून मधून असे होत राहिले तरी
एक साल नेहमीच अस्तित्वावर फोडासारखा डाचत राहतो
माझ्याजवळ त्याच्यासाठी कोणत्याच औषधाचा पर्याय नाही
सदभावना ही काय प्रयत्न करून मिळवायची बाब आहे ?
त्यापेक्षा उघडपणे राज्यघटनेतच दुरुस्ती करून
अत्याधुनिक रुपात दासप्रथेचे पुनरुज्जीवन करावे !
नाही तरी खाजगी – उदारी – जागतिकीकरणात
माणसाला माणूस म्हणून तरी कुठे स्थान आहे ?
म्हणूनच तर मी आतापासूनच
हातांवर चालण्याचा सराव करतो आहे !
पायांसह हातांवर चालण्याचा सराव करतो आहे !!
जगाचेच आता एक गाव झाले आहे म्हणतात
आणि गावात राहायचे असेल तर
मला असा सराव करायला हवा
कारण मी भारतीय खेड्यातील दासप्रथेचा
खराखुरा वारसदार आहे
विषमतेला कंटाळून मी मुसलमान झालो होतो
आणि म्हणूनच मी हातांवर चालण्याचा सराव करतो आहे !
ओळख
जाती लपवण्याच्या या दांभिक जमान्यात
दलित असण्यात तसे कोणतेही भूषण नाही
याची मला जाणीव आहे
पण सर्वार्थानेच दलित असतानाही
दलित मला दलित समजत नाहीत
मी दलित असूनही दलित माझी का बरे दाखल घेत नसतील ?
त्यांना उगाचच एक वाटेकरी वाढवायचा नसेल कदाचित
असे म्हणावे तर तेही खरे नसावे
कारण जेवताना कुत्रा आला तरी त्याला एक तरी तुकडा टाकतोच
मग त्याचे कारण असे असेल का की
भारतातील बहुतेक सर्व महात्म्यांवर
त्या त्या जातीने आपापली मक्तेदारी जाहीर केलेली आहे
अधून मधून त्या त्या जातीच्या आचरणातूनही
तेच सिद्ध होत आलेले आहे
म्हणून आजच्या काळात बिनफायद्याचे असलेले गांधी, फुले …
विनासायास माझ्या वाट्याला येतात
तेव्हा कुणाला ऐकू जाणार नाही अशा बेताने
मी मनातल्या मनात जयजयकार करतो
जयजयकार करून झाल्यावर
माझा मी समाधानी होऊन स्वस्थ राहतो
अन वांझ ढगांसारखा अवकाशात वितळून जाऊन
मी कायमचाच बेदखल होतो अन
पुन्हा माझी कोणती तरी ओळख व्हावी
यासाठी धडपडत राहतो
भावविचार
तुम्ही वर्णवादी जन्मश्रेष्ठ लोक भूलविलेल्या बहुलोकांच्या जोरावर
मला लांड्या म्हणून हिणवत असता
तर तुमच्या स्रिया आह्माला बिनबुडाचे मुसळ म्हणून शिव्या देत असतात
सहिष्णू म्हणवून घेणाऱ्यांची ही लिंगदर्शक प्रतिकात्मक भाषा
मला भयंकर हिंस्र वाटते
अन मी ऐकून गर्भगळीत होत जातो
असा माझा अवसानघात होत असताना
तुम्हाला आनंद होत असेल तर मग
सुसंस्कृततेची व्याख्याच बदलावी लागेल
असं मी समानतेच्या पातळीवरून बोलत असताना
तुम्हाला संताप येत असेल तर मग
तुम्ही माणसं तरी आहात काय ?
सत्ता, संपत्ती, प्रतिष्ठा तुमच्या पायाशी लोळण घेतेय
मनात आले तर तुम्ही मला क्षणार्धात नेस्तनाबूद करु शकता
हे सूर्यप्रकाशा इतके खरे आहे
पण या कवितेतील माझ्या भावविचाराला
तुम्ही कसे काय नष्ट करणार ?
1.Medieval Kannada poet and social reformer; rejected temple worship.
2.The last day of the Ganesh festival, when noisy processions are taken out to immerse the idol in water bodies.
3.Birth-place of saint Tukaram, near Pune.
4.Birth-place of saint Dnyaneshwar, near Pune. He was, unlike Tukaram, born in a Brahmin family.
5.Title of Shahu (1874-1922), Maratha ruler of the princely state of Kolhapur, who promoted anti-caste measures.
6.Derogatory Marathi term for Muslims, refers to circumcision.
